Küreselleşen ve dinamikleşen iş dünyasında, ticari işletmelerin el değiştirmesi, sadece ekonomik bir olay olmanın ötesinde, karmaşık hukuki süreçleri ve dikkatli bir planlamayı gerektiren stratejik bir adıma dönüşmüştür. Bir tacirin, mevcut işini tasfiye etmeden, faaliyetlerini kesintiye uğratmadan başka bir ticari aktöre devretmesi, işletmenin sürekliliğini sağlama ve ekonomik değerini koruma açısından kritik bir mekanizmadır. Bu devir süreci, işletmenin bütünlüğünü muhafaza ederken, uzun ve karmaşık tasfiye prosedürlerinden kaçınmayı ve tek bir hukuki işlemle mülkiyetin devrini mümkün kılar.

Ancak, sadece işletmenin aktif ve pasif unsurlarının ayrı ayrı devredilmesi anlamına gelen malvarlığı devri, daha geniş bir kavram olmakla birlikte, her bir hak ve alacak için ayrı ayrı hukuki işlemlerin tesisini zorunlu kılar ve özel bir şekil şartına tabi değildir. Bu durum, özellikle birden fazla varlık ve borcu olan işletmeler için zaman alıcı ve karmaşık bir süreci beraberinde getirir. İşte bu noktada, "ticari işletme devri" kurumu, pratik, hızlı ve bütüncül bir çözüm sunarak modern ticaret hukukunun vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir.

Bu kapsamlı değerlendirmede, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ("TTK"), 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ("TBK") ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu ("İİK") hükümleri çerçevesinde, ticari işletme ve malvarlığı devrinin güncel hukuki anlamlarını, bu devirlerin hukuki sonuçlarını, tarafların hak ve yükümlülüklerini, dikkat edilmesi gereken önemli hususları ve güncel yargı kararlarının bu konuya getirdiği yeni perspektifleri derinlemesine inceleyeceğiz.

1. Ticari İşletme Kavramı ve Malvarlığı Devrinden Farkı

TTK madde 11, ticari işletmeyi, esnaf işletmesi için öngörülen sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tutan, faaliyetlerin devamlı ve bağımsız bir şekilde yürütüldüğü bir organizasyon olarak tanımlar. Bu tanım, ticari işletmenin sadece maddi varlıklardan (taşınır, taşınmaz, demirbaş vb.) ibaret olmadığını, aynı zamanda gayri maddi varlıkları (ticaret unvanı, işletme adı, marka, patent, know-how, müşteri çevresi, ticari itibar vb.) ve hukuki ilişkileri (sözleşmeler, alacaklar, borçlar) de içerdiğini açıkça ortaya koyar.

Doktrinde ve Yargıtay kararlarında sıklıkla tartışılan bir konu ise, bir malvarlığı devrinin ne zaman "ticari işletme devri" olarak kabul edileceğidir. Genel kabul gören görüşe göre, devredilen malvarlığı, ticari işletmenin faaliyetlerini önemli ölçüde etkiliyorsa veya işletmenin esaslı bir bölümünü teşkil ediyorsa, bu devir ticari işletme devri olarak nitelendirilir. Bu değerlendirmede, devredilen varlıkların tek başına bir iş kolu oluşturup oluşturmadığı, işletmenin devamlılığını sağlayıp sağlamadığı ve devredenin faaliyet kapasitesinin devirden sonra ne ölçüde azaldığı gibi kriterler dikkate alınır. Yargıtay'ın son kararları da, bu yönde bir yaklaşımı benimsemektedir.

2. Ticari İşletme Devrinde Şekil Şartlarının Önemi ve Güncel Uygulamalar

TTK madde 11/3, ticari işletme devir sözleşmelerinin veya ticari işletmeyi bir bütün olarak konu alan diğer sözleşmelerin yazılı şekilde yapılmasını zorunlu kılar. Bu yazılı şekil şartı, ispat kolaylığı sağlamanın yanı sıra, tarafların hak ve yükümlülüklerini net bir şekilde belirleyerek hukuki güvenliği de artırır.

Ayrıca, aynı madde hükmü, bu sözleşmelerin ticaret siciline tescil ve ilan edileceğini belirtir. Ticaret Sicil Yönetmeliği'nin 133. maddesi ise, ticari işletme devri sözleşmesinin tamamının tescil ile hüküm ifade edeceğini açıkça vurgular. Bu hüküm, ticaret siciline yapılacak tescilin kurucu nitelikte olduğunu gösterir. Tescil işlemi tamamlanmadıkça, devir üçüncü kişilere karşı hüküm doğurmaz. İlan ise, devrin kamuoyuna duyurulmasını ve alacaklıların haklarını zamanında ileri sürmelerine olanak tanır.

Salt malvarlığı devirlerinde ise, genel kural olarak herhangi bir şekil şartı aranmaz. Ancak, bu durumda, devredilen her bir varlık için ayrı ayrı tasarruf işlemlerinin yapılması gerekir. Örneğin, taşınmazların devri için tapu siciline tescil, taşınır malların devri için zilyetliğin devri gibi. Bu durum, özellikle kapsamlı malvarlığına sahip işletmelerin devrinde önemli bir zaman ve maliyet yükü oluşturabilir.

Ticari işletme devrinin en önemli avantajlarından biri, tek bir yazılı sözleşme ve ticaret siciline yapılacak tescil ve ilan ile işletmenin bütünündeki tüm hakların (taşınmazlar dahil) devralana geçmesidir. Bu sayede, her bir varlık için ayrı ayrı tapu devri gibi karmaşık işlemlerden kaçınılmış olur. Yargıtay'ın yerleşik içtihatları da, usulüne uygun olarak gerçekleştirilen ticari işletme devirlerinde, taşınmazların mülkiyetinin de ayrıca tapuya tescile gerek kalmaksızın devralana geçtiği yönündedir.

Günümüzde, ticaret sicili işlemlerinde elektronik ortamın yaygınlaşması, ticari işletme devir süreçlerini de etkilemektedir. Birçok ticaret sicili müdürlüğünde, devir sözleşmelerinin elektronik ortamda hazırlanması ve tescil işlemlerinin online olarak yapılması mümkün hale gelmiştir. Bu durum, işlemlerin daha hızlı ve verimli bir şekilde tamamlanmasına katkı sağlamaktadır. Ancak, yazılı sözleşme zorunluluğu ve tescilin kurucu niteliği gibi temel prensipler hala geçerliliğini korumaktadır.

3. Devralan ve Devredenin Sorumluluğunun Hukuki Boyutları

Ticari işletme devrinde devralanın sorumluluğu, TBK'nın 202/1. maddesi ile açıkça düzenlenmiştir. Buna göre, bir işletmeyi aktif ve pasifleriyle birlikte devralan kişi, bu durumu alacaklılara bildirdiği veya Ticaret Sicili Gazetesi'nde ilan ettiği tarihten itibaren, işletmenin devirden önceki borçlarından da doğrudan sorumlu hale gelir. Bu sorumluluk, devralanın devir anında varlığından haberdar olmadığı borçları da kapsar. Kanun koyucu, işletmenin bütün olarak devredilmesi ve faaliyetlerin kesintisiz devam etmesi ilkesini benimserken, alacaklıların haklarını da güvence altına almayı amaçlamıştır.

TBK madde 202/2 ise, devreden ve devralanın işletmenin devirden önceki borçlarından dolayı iki yıllık müteselsil sorumluluğunu öngörür. Bu müteselsil sorumluluk süresi, muaccel olmuş borçlar için bildirim veya ilan tarihinden, henüz muaccel olmamış borçlar için ise muacceliyet tarihinden itibaren işlemeye başlar. Bu hüküm, alacaklıların tahsilat imkanlarını artırmayı ve devreden üzerindeki baskıyı sürdürmeyi hedefler. Yargıtay'ın emredici nitelikte olduğunu defalarca vurguladığı bu sorumluluk, tarafların sözleşmeyle veya başka bir hukuki işlemle ortadan kaldırılamaz veya sınırlandırılamaz. Ancak, kanunla özel düzenlemeler yapılması mümkündür. Örneğin, bazı özel kanunlarda işletme devirlerine ilişkin farklı sorumluluk hükümleri yer alabilir.

Devralanın sorumluluğunun doğması için, devrin alacaklılara bildirilmesi veya ilan edilmesi şarttır. Bildirim, herhangi bir şekle tabi olmamakla birlikte, ispat kolaylığı açısından yazılı olarak yapılması tavsiye edilir. İlan ise, ticari işletmeler için Ticaret Sicili Gazetesi'nde, diğer işletmeler için ülke genelinde yayınlanan bir gazetede yapılır. Bildirim veya ilan yükümlülüğü devralan tarafından yerine getirilmedikçe, iki yıllık müteselsil sorumluluk süresi işlemeye başlamaz.

Güncel hukuki tartışmalar, özellikle müteselsil sorumluluğun kapsamı, başlangıç tarihi ve sona erme koşulları üzerinedir. Yargıtay'ın son kararları, bildirim veya ilan yükümlülüğünün usulüne uygun olarak yerine getirilmesinin, müteselsil sorumluluk süresinin başlaması ve sona ermesi açısından kritik öneme sahip olduğunu teyit etmektedir. Ayrıca, devralanın "iyiniyeti" veya borçlardan haberdar olmaması gibi hususlar, kanunun açık hükmü gereğince sorumluluğunu ortadan kaldırmaz. Ancak, devralanın devir sözleşmesinde açıkça üstlenmediği ve devredenin kusurundan kaynaklanan bazı özel borçlar için sorumluluğu sınırlı olabilir.

4. Ticari İşletme Devrine Karşı Tasarrufun İptali Davaları ve Alacaklıların Hak Arayışları

Ticari işletme devrinin, borçlunun (devreden) malvarlığını azaltarak alacaklıların haklarını zedeleme amacı taşıması durumunda, İİK'nın 277 ve devamı maddeleri uyarınca tasarrufun iptali davaları açılabilir. Özellikle İİK madde 280/3, ticari işletme devrini özel bir iptal sebebi olarak düzenler.

Bu maddeye göre, bir ticari işletmenin tamamını veya önemli bir kısmını devralan veya mevcut ticari emtiayı iktisap eden kişi, borçlunun alacaklılarını zarar verme kastını bildiği ve borçlunun da bu kasıtla hareket ettiği varsayılır. Bu yasal karine, ancak devrin alacaklılara en az üç ay önceden yazılı olarak bildirilmesi veya işletmenin bulunduğu yerde görülebilir levhalar asılmakla birlikte Ticaret Sicili Gazetesi veya diğer uygun araçlarla ilan edilmesi suretiyle çürütülebilir.

Bu hüküm, alacaklıların haklarını etkin bir şekilde korumayı amaçlar. Zira, işletme devirleri genellikle önemli miktarda malvarlığının el değiştirmesine neden olduğundan, borçluların alacaklılardan mal kaçırma potansiyeli yüksektir. Kanun koyucu, bu nedenle devralan üzerinde bir ispat yükü yükleyerek, devrin iyi niyetli ve alacaklıları zarar verme amacı taşımadığını kanıtlama sorumluluğunu devralana vermiştir.

Yargıtay'ın güncel içtihatları, bu karinenin güçlü olduğunu ve devralanın, devrin alacaklılara zarar verme amacını taşımadığını somut ve inandırıcı delillerle ispatlaması gerektiğini vurgulamaktadır. Özellikle, devir bedelinin piyasa değerine uygunluğu, devralanın borçluyla arasındaki ticari veya kişisel ilişkiler, devrin yapılış şekli ve zamanlaması gibi unsurlar, mahkemeler tarafından dikkatle incelenmektedir. Düşük bedelle yapılan devirler, aceleci ve şeffaflıktan uzak işlemler, alacaklıları zarara uğratma kastının varlığına işaret eden önemli emareler olarak değerlendirilmektedir.

Son dönemde, ekonomik sıkıntı içinde olan ve iflasın eşiğinde bulunan işletmelerin, alacaklılardan mal kaçırmak amacıyla gerçekleştirdiği şüpheli devir işlemlerine karşı alacaklıların hukuki yollarla daha aktif bir şekilde mücadele ettiği görülmektedir. Bu bağlamda, mahkemeler, alacaklıların haklarını koruma noktasında daha hassas bir yaklaşım sergilemekte ve karinelerin çürütülmesi konusunda daha sıkı kriterler uygulamaktadır. Ayrıca, işletme devirlerinin finansal analizleri ve değerlemeleri de, tasarrufun iptali davalarında önemli bir delil olarak kullanılmaktadır.

5. Sonuç

Ticari işletme devri, modern ticaret hukukunun dinamik ve önemli bir alanıdır. TTK ve TBK'da özel olarak düzenlenmiş bu süreç, işletmelerin el değiştirmesi için pratik ve bütüncül bir hukuki çerçeve sunar. Ancak, bu devirlerin hukuki geçerliliği ve sonuçları, kanunda öngörülen usul ve şekil şartlarına titizlikle uyulmasına bağlıdır.

Bir malvarlığı devrinin ticari işletme devri olarak nitelendirilmesinin önemi giderek artmaktadır. Devredilen varlıkların işletmenin "esaslı bir bölümünü" oluşturması, devrin tabi olacağı hukuki rejimi, tarafların sorumluluklarını ve alacaklıların haklarını önemli ölçüde etkiler. Bu nedenle, devir sözleşmelerinin hazırlanması ve uygulanması sürecinde, güncel hukuki düzenlemeler, Yargıtay'ın son içtihatları ve doktrindeki hakim görüşler dikkate alınarak hareket edilmelidir.

Sonuç olarak, her bir malvarlığı veya ticari işletme devri öncesinde, bu devrin tüm hukuki boyutlarının (şekil şartları, sorumluluklar, alacaklı hakları vb.) uzman hukukçular tarafından detaylı bir şekilde incelenmesi, tarafların ortak menfaatleri ve hukuki güvenlikleri açısından hayati önem taşımaktadır. Özellikle son dönemdeki hukuki gelişmeler ve yargı kararları, işletme devir süreçlerinde şeffaflık, dürüstlük ve hukuka uygunluk ilkelerine azami özen gösterilmesi gerektiğini bir kez daha vurgulamaktadır. Aksi takdirde, taraflar ciddi hukuki risklerle karşı karşıya kalabilir ve alacaklıların hakları zedelenebilir. Bu nedenle, ticari işletme devirleri, sadece ekonomik bir işlem olarak değil, aynı zamanda karmaşık bir hukuki süreç olarak ele alınmalı ve tüm aşamalarında hukuki danışmanlık alınması ihmal edilmemelidir.