Türkiye'de, 15 yaşını doldurmuş ancak 18 yaşını henüz tamamlamamış kişilerin çalıştırılması, belirli yasal düzenlemelerle sıkı şekilde sınırlandırılmıştır. Bu düzenlemeler, genç işçilerin hem sağlıklarının hem de eğitimlerinin korunmasına yönelik olarak şekillendirilmiştir. Genç işçilerin çalıştırılabilmesi için koşullar, çalıştıkları sektöre ve işin türüne göre değişiklik gösterebilir. Özellikle zorunlu ve gönüllü staj durumlarında bu düzenlemeler daha belirgin hale gelmektedir. Aşağıda, genç işçilerin çalıştırılmasına ilişkin detaylı bir inceleme ve yasal düzenlemeler yer almaktadır.

1. Zorunlu Staj Durumunda Genç İşçilerin Çalıştırılması

Zorunlu staj kapsamında çalıştırılacak gençlerin ücretleri ve sigorta durumları, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’nun 25. maddesi ile belirlenmiştir. Bu düzenlemeye göre, zorunlu staj yapan bir stajyerin alacağı ücret, asgari ücretin net tutarının en az %30'u kadar olmalıdır. Ancak, eğer stajyer, 20’den az çalışanı bulunan bir işletmede çalışıyorsa, bu oran %15’e kadar düşebilir. Bu ücret, stajyerlerin eğitim sürecinde aldıkları eğitimle orantılı olarak belirlenmiş olup, işverenin yükümlülükleri arasında, stajyerlerin haklarını ihlal etmeden işlerini sürdürebilmeleri sağlanır.

Zorunlu staj kapsamında çalışan stajyerlerin sigorta durumları da belirli bir düzene tabidir. Bu genç işçilere yalnızca iş kazası ve meslek hastalığı sigortası yapılması gerekmektedir. Fakat eğer stajyer, bakmakla yükümlü olunan kişi statüsünde değilse, genel sağlık sigortası hükümleri de uygulanır. Bu düzenleme, gençlerin işyerinde geçirdikleri süre zarfında sağlıklarını korumaya yönelik bir önlem olarak değerlendirilmelidir.

Zorunlu stajda çalışan genç işçilerin, Millî Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği'nin 144/i maddesine göre, yarıyıl ve yaz tatili dönemlerinde toplam bir ay ücretli izin alma hakları vardır. Bu izin süresi boyunca, stajyerin ücretinin kesilmesi yasaktır.

Ayrıca, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’nun 18. maddesi gereğince, 10 veya daha fazla çalışanı olan işyerlerinde, çalışan sayısının en az %5’i oranında mesleki ve teknik eğitim gören öğrencilere staj veya beceri eğitimi sağlanması zorunludur. Bu düzenleme, büyük işletmelerin genç iş gücünün mesleki gelişimine katkı sağlamalarını hedefler.

2. Gönüllü Staj Durumunda Genç İşçilerin Çalıştırılması

Bir genç, gönüllü staj kapsamında çalışıyorsa, bu durumda farklı yasal düzenlemeler geçerlidir. Gönüllü stajyerin çalışması durumunda, okulun sigorta yükümlülüğü bulunmaz ve işveren, bu gençleri 4/a statüsünde sigortalı olarak göstermek zorundadır. Gönüllü stajyerin karşılığında ücret ödenmesi gerekmektedir. Eğer işveren, gönüllü stajyerin ücretini ödemez veya bu konuda herhangi bir kesinti yaparsa, işveren, genç işçiyi kaçak işçi statüsünde çalıştırmış kabul edilir ve bu durum işveren açısından ciddi hukuki sonuçlar doğurabilir.

Gönüllü staj yapan gençler, tıpkı diğer çalışanlar gibi iş kazası, meslek hastalığı, sağlık sigortası gibi sosyal sigorta kollarından faydalanır. Ayrıca, bu kişilere yapılacak ücret ödemelerinde herhangi bir eksiklik veya kesinti yapılması durumunda, işverenin cezai sorumluluğu doğar.

3. Genç İşçilerin Çalıştırılmasına İlişkin Genel Düzenlemeler

16 yaşını doldurmuş genç işçiler, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'na göre "genç çalışan" olarak kabul edilir ve bu kişilerin çalışma koşulları titizlikle düzenlenmiştir. Genç işçilerin sağlıklı bir çalışma ortamında bulunmaları için bazı özel önlemler alınır. Genç işçilerin çalıştırılabileceği işlerin türü, güvenlikleri açısından dikkatlice seçilmelidir. Genç işçilerin çalışma koşullarına ilişkin bazı önemli düzenlemeler şu şekildedir:

• 3.1. Dinlenme Süreleri

Genç işçilere, çalışma saatleri boyunca belirli aralar verilmelidir. Eğer işin süresi, iki saatten fazla dört saatten az ise en az 30 dakika dinlenme süresi verilmelidir. Eğer çalışma süresi dört saatten yedi buçuk saate kadar ise, bir saatlik ara dinlenme verilmesi zorunludur.

• 3.2. Hafta Tatili ve Yıllık İzinler

Genç işçilerin hafta tatili izni, kesintisiz 40 saatten az olamaz. Ayrıca, genç işçilere yılda en az 20 gün yıllık ücretli izin verilmelidir. Bu izinler, kesintisiz olarak kullanılmalı; ancak istisnai durumlarda bu izin ikiye bölünebilir.

• 3.3. Eğitim Dönemlerinde İzin Hakları

Eğitimine devam eden genç işçiler, yıllık izinlerini okul tatillerinde kullanmalıdır. Bu şekilde, eğitimlerinin aksatılmaması ve tatillerin verimli bir şekilde değerlendirilmesi sağlanır.

• 3.4. Gece Vardiyası ve Tehlikeli İşler

18 yaşından küçük kişilerin gece vardiyasında çalıştırılması yasaktır. Ayrıca, sağlığa zarar verebilecek işler, kimyasal maddelerle veya radyoaktif maddelerle temas gerektiren işler de yasaklanmıştır. Genç işçilerin fiziksel ve psikolojik gelişimlerini olumsuz etkileyecek işlerin dışında tutulmaları, yasal düzenlemelerin en önemli unsurlarından biridir.

• 3.5. Genç İşçilerin Çalıştırılamayacağı İşler

Genç işçilerin çalıştırılmasına dair belirli yasaklar da bulunmaktadır. 18 yaşından küçük bireylerin çalıştırılması yasak olan bazı işler şu şekildedir:

• Hazırlama, temizlik ve tamamlama işleri: Bu tür işler, genellikle genç işçilerin güvenliğini riske atabilir ve onları ağır iş yüküne sokabilir.
• Alkol, sigara veya bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve satışı: Bu tür işler, genç işçilerin fiziksel ve psikolojik sağlıklarını olumsuz etkileyebilir.
• Yüksek gürültü veya titreşim düzeyine sahip işler: Bu tür işler, gençlerin işitme kaybı gibi sağlık sorunları yaşamasına yol açabilir.
• Sağlığa zararlı kimyasal veya radyoaktif maddelerle çalışmak: Bu tür işler, genç işçilerin uzun vadeli sağlık sorunlarıyla karşılaşmalarına neden olabilir.
• Aşırı sıcak veya soğuk ortamlarda çalışmayı gerektiren işler: Bu tür ortamlar, genç işçilerin fiziksel sağlığına ciddi zarar verebilir.
• Gece vardiyasında çalıştırılan işler: Gençlerin biyolojik saatleri ve sağlıklı uyku düzenleri göz önünde bulundurulduğunda, gece çalışmaları onların gelişimlerine zarar verebilir.

4. Sonuç

Genç işçilerin çalıştırılması, yalnızca ekonomik bir mesele değil, aynı zamanda toplumsal bir sorumluluktur. Gençlerin hem eğitim hem de çalışma hayatına dâhil edilmesi, önemli bir sosyal kalkınma aracıdır. Ancak bu süreç, sıkı yasal çerçevelere bağlı olarak yürütülmelidir. Genç işçilerin, zorunlu ya da gönüllü staj gibi işlerde çalışırken haklarının korunması, işverenlerin yükümlülüklerini yerine getirmesiyle mümkündür. Yasal düzenlemelere aykırı hareket eden işverenler, ciddi hukuki yaptırımlarla karşı karşıya kalabilir. Genç işçilerin hakları, sadece ücret ve çalışma koşullarıyla sınırlı kalmaz; onların sağlık ve güvenlikleri de büyük önem taşır. Bu nedenle, genç işçilerin çalıştırılması konusunda hem işverenlerin hem de kamuoyunun bilinçli olması, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çalışma hayatı için gereklidir.